• 

  Crkva Svetog Ahilija

Crkva je locirana u samom centru Arilja i dominira celim opštinskim centrom. Postojeća crkva je podignuta u 13. veku kao zadužbina Dragutina Nemanjića. Crkva Svetog Ahilija, građena je u raškoj stilskoj školi. Svojom nestvarnom belinom i vitkošću i danas dominira jezgrom zapadnosrpske varošice Arilja kao svetionik vere Hristove. Najpre je bila katedrala moravičke episkopije, a zatim i mitropolija. Ovde su u XI veku pronašli utočište izbegli stanovnici iz Tesalije, a mošti svog sveca Svetog Ahilija, koje su poneli sa sobom, položili u postojeći hrišćanski hram, tako da je i crkva posvećena episkopu Ahiliju iz Larise (Grčka). Po predanju na njenom mestu nekada se nalazio vizantijski hram još u vreme kada se Sveti Sava izborio za samostalnost naše crkve, pa je jedna od 12 episkopija bila baš ovde. .

Godine 1219. Sava Nemanjić je ariljski manastir proglasio za sedište moravičke episkopije, koja se prostirala na teritoriji ariljskog, užičkog, valjevskog i čačanskog kraja. Prva katedrala moravičkih episkopa je uništena u XIII veku posle čega je kralj Stefan Dragutin preduzeo građenje nove crkve na istom mestu. Vreme podizanja postojeće crkve je oko 1284. godine, a unutrašnjost crkve je živopisana 1296. godine i iz tog razdoblja potiču svi sačuvani ostaci fresaka.

Ariljska crkva prema svojim arhitektonskim svojstvima pripada Raškoj graditeljskoj školi koja je obeležila XIII vek, koherentnim spojem romaničke obrade spoljašnosti i vizantijskog prostornog koncepta. Ariljska crkva je jednobradna, jednokupolna građevina sa spoljnjom i unutrašnjom pripratom, naosom, bočnim pevnicima postavljenjim u ravni središnjeg traveja i tročlanim oltarskim prostorom čija se apsida završava polukružno. Prostor oko crkve i prilaz su lepo uređeni. Crkveni kompleks je osvetljen, a okolne zgrade se arhitektonski lepo uklapaju u ambijentalnu celinu. Slikanje fasada u stilu vizantijskog ćelijastog sloga, tehnike zidanja naizmeničnim redovima opeke i kamena, na romanički obrađenim zidovima čini crkvu Svetog Ahilija u Arilju jedinstvenom građevinom 13. veka na ukupnom području viѕantijskog sveta, obzirom da nema sačuvanog primera neke pravoslavne bogomolje iz te epohe čija je fasada u potpunosti ukrašena na ovaj način.

Najpoznatija od freskopisa je freska Plavog anđela, koja prikazuje arhanđela Gavrila, smatra se da je u umetničkom rangu Mileševskog Belog anđela. Izuzetne lepote i istorijske vrednosti su i: freska Isusa Hrista koja je zbog svog vizuelnog indentiteta proglašena za najlepšu na izložbi u Parizu 1970. godine, ktitorska kompozicija na kojoj se po prvi put javlja neuobičajeno rešenje da je Sin Gospodnji Isus Hrist prikazan smanjen u medaljonu između glava vladarske braće Nemanjića i freska cele dinastije

Nemanjića u kojoj je po prvi put oslikana cela dinastija svih srpskih vladara Nemanjića do kralja Dragutina.
Pored arhitektonskih vrednosti i istorijskog značaja, crkva se ističe kao galerija dragocenih fresaka. Najzanimljiviji deo fresko-ansambla čine portreti vladara iz loze Nemanjića, njihovih srodnika i svih arhiepiskopa od osnivanja nezavisne Srpske crkve.

Najveću pažnju privlače portreti na južnom delu unutrašnje priprate, stojeće figure ktitora kralja Dragutina s modelom crkve u rukama i freska iznad mirotočivog groba Dragutinovog mlađeg sina Urošica. Kao nedvosmisleni dokument kraljeve ktitorske aktivnosti ilustracija međusobnog uvažavanja, jedan je od najlepših idealizovanih portreta je portret vladarske braće Milutina i Dragutina Nemanjića u pratnji ugarske princeze Kataline. Po prvi put u istoriji srpskog freskoslikarstva pojavljuje se jedno novo ikonografsko rešenje. Do tada je bilo uobičajeno da na ktitirskim predstavama Bogorodica ili svetitelj zaštitnik privode ktitora Hristu na prestolu, pognute glave sa modelom hrama u rukama. Ovde je Sin Gospodnji naslikan smanjen u medaljonu između glava uspravljenih, frontalno okrenutih kraljeva, koje blagosilja podignutim rukama. Predstave ova tri lika zauzimaju posebno mesto u razvoju srpskog srednjovekovnog portreta.

Freska Svetog Arhangela Gavrila, nazvana Plavi Anđeo (Ariljski anđeo), otmenog lika u blistavoj jednostavnoj tunici, inkarnacija je ideje Gospodnjeg poverenika nestvarne lepote i veličanstvene plemenitosti. Sigurno postavljena figura Arhangela, jasno izraženog karaktera sa snažnom muskulaturom i bogatom odorom ratnika, izuzetne je likovne vrednosti. Ova freska svrstava se u najuži krug remek dela starog srpskog slikarstva.

Istorijski značaj imaju i portreti Dragutinovih sinova – Vladislava i Urošica, a predstave srpskih arhiepiskopa i pripadnika Nemanjićke loze kao i portreti moravičkih episkopa i mitropolita, čine jednu od najznačajnijih skupina zidnih slika, preko kojih se prepoznaju zanimljivi likovi iz srpske prošlosti.

Autori ariljskih fresaka nisu poznati po imenu ali se zna da su poreklom iz Soluna. U stilskom i ikonografskom pogledu ovaj živopis je delo koje najavljuje prekretnicu u razvoju srpskog zidnog slikarstva. On je vesnik novog stila, kojim će dvorska slikarska radionica kralja Milutina obeležiti slikarsku umetnost Srbije prvih decenija 14. veka.

Izgled i položaj hrama i danas u posmatraču , gledao on iz ma kog pravca, izaziva osećaj bojažljivog divljenja, ushićujući i neponovljiv . Zaštićena je Rešenjem Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS o proglašenju broj 425/47 od 23.10. 1947, kao i Odlukom o utvrđivanju NKD od izuzetnog značaja “ Službeni glasnik SRS “ broj 14/79.

U Ariljskom hramu je sahranjen Dragutinov mladji sin, princ Urošic. Ova činjenica ukazuje na značaj hrama za samog kralja i mogućnost da se neki od dvorova nalazio u blizini Arilja. Ono što ariljski hram nedvosmisleno izdvaja od ostalih zadužbina Nemanjića izgradjenih u ovoj epohi je pored njegove svojevrsne visine i nedostatak kule zvonika nad spoljnom pripratom što je karakteristika svih episkopskih sedišta, ulaz na južnoj strani umesto uobičajenog na zapadnoj.